دکتر غلامعلی افروز

- کارشناسی, 1352, روانشناسی, دانشگاه تهران
- کارشناسی ارشد, 1355, روانشناسی وآموزش کودکان استثنائی, دانشگاه ایالتی میشیگان
- دکتری, 1357, روانشناسی و آموزش کودکان استثنائی, دانشگاه ایالتی میشیگان
- عضو شورای عالی انجمن اولیا و مربیان، 1390
- پژوهشگر برتر علوم انسانی، 1395
- رئیس گروه روانشناسی شورای بررسی متون و کتب علوم انسانی، 1395
- رئیس شورای مرکزی سازمان نظام روانشناسی و مشاوره، 1397
- رئیس کارگروه نظارت بر اجرای سیاست های کلی خانواده، 1398
- عضو شورای سازمان آموزش و پرورش استثنایی، 1398
- رئیس هیئت امنای موسسه آموزش عالی حکمت رضوی، 1399
- مدیر رشته روانشناسی و علوم تربیتی پردیس بین المللی کیش، 1399
- عضو هیئت امنای دانشگاه باقرالعلوم، 1400
- کسب رتبه الف در رتبه بندی کمیسیون نشریات وزارت علوم تحقیقات و فناوری، 1401
- چهره شاخص دهمین همایش ملی ترویج اخلاق حرفه ای و مسئولیت پذیری اجتماعی دانشگاه تهران و دانشگاه علوم پزشکی تهران، 1402

محمدحسين ساجدي‌نيا

خانواده اولین و تنها نهاد فطری، طبیعی و بی‌بدیل نظام خلقت است که به اقتضای نیازهای فطری، طبیعی، عاطفی و اجتماعی نوع "انسان" شکل گرفته و قدمتی به درازای عمر انسان در کره خاکی دارد. نظر به اهمیت و جایگاه رفیع و منحصر به فرد نهاد خانواده در شکل گیری ساختارهای کلان جامعه، همواره از زوایای مختلف مورد توجه اندیشمندان و صاحب نظران علوم مختلف بوده است. در این میان مکاتب الهی به ویژه مکتب متعالی اسلام به فرآیند شکل پذیری این نهاد سرنوشت ساز و تأثیر گذار توجه و عنایت خاص مبذول داشته است. قرآن مجید تشکیل و تحکیم نهاد خانواده را موجب آرامش و امنیت روان و نزول رحمت الهی دانسته و با تبیین حریم خانواده از آن به عنوان سنگری مطمئن جهت رشد و تعالی اعضای خود یاد کرده است. پیامبر اکرم(ص) با بیان «ما بنی فی الاسلام بنا احب الی الله تعالی اعز من التزویج» خانواده را محبوب‌ترین نهاد خلقت و ازدواج را سنگ بنای این نهاد مقدس و سنت خود معرفی کرده‌اند. قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز در اصل دهم، خانواده را واحد بنیادی جامعه اسلامی دانسته و مقرر داشته، همه قوانین و مقررات و برنامه‌ریزی‌های مربوط باید در جهت آسان کردن تشکیل خانواده، پایداری از قداست و استواری روابط خانوادگی بر پایه حقوق و اخلاق اسلامی باشد. حضرت امام خمینی(ره) بزرگ معمار انقلاب اسلامی نیز بر انجام بموقع و دقیق امر ازدواج تأکید و از برنامه دین مبین اسلام برای ازدواج و تشکیل خانواده و نحوه تربیت فرزند به عنوان کامل‌ترین برنامه یاد کرده‌اند. رهبر معظم انقلاب اسلامی حضرت آیت الله خامنه‌ای نیز ضمن رصد نظام خانواده، ازدواج را امری قدسی نامیدند و خواستار تقویت بنیاد خانواده و حذف تشریفات زائد از این پدیده عرشی می‌باشند.

خانواده اگر چه کهن‌ترین نهاد اجتماعی است و از منظر اندیشمندان حوزه‌های مختلف رصد می‌شود، مع الوصف تعاریف گفته شده همواره دستخوش تحولات عرصه‌های اجتماعی‌، سیاسی و اقتصادی گردیده است. بر همین اساس عده‌ای تعریف این نهاد را سهل و ممتنع می‌دانند. با وجود این شاید بتوان گفت خانواده تنها نهاد فطری، طبیعی و بی‌بدیل نظام هستی است که با پیوند ازدواج قانونی و رابطه هم‌خونی و همزیستی و پذیرش مسئولیت متقابل بین اعضای آن به منظور فراهم کردن بستر مناسبی برای رشد و بالندگی اعضای آن شکل  می‌گیرد.

داشتن تصور روشنی از خانواده نیازمند کار اندیشمندانه در این حوزه خطیر می‌باشد بر این اساس ضروری است عناصر تشکیل دهنده خانواده و مؤلفه‌های تحکیم و تعالی آن دقیقاً شناسایی و مورد بررسی قرار گیرد. واقعیت این است که نهاد خانواده در طول اعصار گذشته، به ویژه بعد از انقلاب صنعتی و ظهور پدیده‌های نوین در حوزه تکنولوژی دستخوش تغییر و تحولات عظیمی شده است و عدم مدیریت و نظارت صحیح و کم رنگ شدن معنویت و غلطیدن در حوزه‌های مادی باعث آسیب جدی به پیکره این نهاد اساسی و زیر بنایی گردیده است. از از انديشكده خانواده مرکز الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت انتظار مي‌رود با فراهم کردن تمهیدات مورد نیاز، چگونگي ارتقا و تعالی جایگاه نهاد خانواده را در قالب ارزشهای بنیادین،كشف و موجبات ریل گذاری مناسب در سایر نهادهای اجتماعی را فراهم کند.

اندیشمندان و صاحب نظران حوزه­های مختلف بر اساس تلقی خود از ماهیت "انسان"، تعاریف و تعابیر متفاوتی از خانواده و رسالت آن ارائه کرده­اند. به عبارت دیگر همان طوری که "انسان" در مکاتب مختلف علمی و فلسفی نظیر فلسفه، جامعه شناسی، روان شناسی، اقتصاد، حقوق، زیست شناسی، طب، هنر و دیگر رشته­های علمی و نحله­های اجتماعی مورد ارزیابی­های مختلف قرار گرفته است، خانواده نیز به عنوان اولین و مهم­ترین نهاد مرتبط با "انسان" مورد تجزیه و تحلیل­های گوناگونی قرار گرفته که این تفاوت ناشی از پیچیدگی و لایه­های مختلف و متنوع آفریده برتر هستی است. بدون شک آنچه مورد توجه و اشتراک نظر همه نحله­های اجتماعی و رشته­های علمی مرتبط با حوزه خانواده می­باشد، نقش فرزند آوری و فرزند پروری برای ادامه حیات و کاركردهای اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و غیره است. اما از منظر مکاتب وحیانی مطالعه خانواده بدون توجه به نقش بی­بدیل "انسان" در نظام هستی امری بیهوده است. یعنی اساس قلمرو خانواده با قلمرو "انسان" که محصول خانواده تلقی می­گردد، پیوند خورده است. با چنین تعبیری قلمرو خانواده را باید در فراخنای خلقتی جستجو کرد که خداوند حکیم اداره و بهره­برداری از آن را به انسان سپرده است. (وَلَقَدْ كَرَّمْنَا بَنِي آدَمَ وَحَمَلْنَاهُمْ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَرَزَقْنَاهُم مِّنَ الطَّيِّبَاتِ وَفَضَّلْنَاهُمْ عَلَى كَثِيرٍ مِّمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِيلًا ﴿ سوره اسراء٧٠﴾ 

رسالت اصلی خانواده در کنار کارکردهای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، امنیتی و امثال آن تربیت "انسانی" است که خالق متعال وعده جانشینی خود را به او داده است. (وَعَدَ اللَّـهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنكُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ... ﴿ سوره نور٧٠﴾ 

رسد آدمی به جایی که به جز خدا نبیند        بنگر که تا چه حد است مقام آدمیت

طیران مرغ دیدی تو زپای بند شهوت          به در آی تا ببینی طیران آدمیت

نه بیان فضل گفتم که نصیحت تو گفتم       هم از آدمی شنیدم بیان آدمیت                 

با عنایت به آنچه گفته شد قلمرو خانواده همان قلمرو "انسان" است. هر یک از نهادهای اصلی جامعه نظیر دين، آموزش و پرورش، دولت، اقتصاد و جامعه، عناصر و مواد اولیه خود را از خانواده دریافت می­کنند. بنابر این بسیار بدیهی و طبیعی است که کارکرد همه این نهادها متأثر از کارکرد نهاد اصلی و زیربنایی یعنی "خانواده" باشد. اگر نهاد خانواده در انجام وظایف و رسالت اصلی خود مبنی بر فرزند آوری و فرزند پروری موفق باشد، سلامت و بهره وری دیگر نهادهای رسمی و غیر رسمی تضمین خواهد شد. اندیشمندان علوم رفتاری بر این واقعیت تأکید دارند که سلامت، عزت و اقتدار هر جامعه­ای ریشه در خانواده دارد. اگرچه کارکرد دیگر نهادهای اجتماعی نظیر آموزش و پرورش در به فعلیت رساندن استعدادهای بالقوه بسیار مهم و حیاتی است، اما آنگاه که ساخت و فرآیند شکل گیری "خانواده" بر اساس معیارها و شاخص­های درستی بنا شده باشد، تحقق عملکرد دیگر نهادها با سهولت انجام خواهد پذیرفت. نظر به اهمیت قلمرو خانواده در پهنه هستی، تعدادی از کارکردهای اصلی این نهاد محوری به طور مختصر مورد بحث قرار می­گیرد.

1- قلمرو زیست محیطی: به بیان شیوای پیامبر رحمت و محبت، آسمان و زمین به عنوان عرش و فرش انسان توحیدی در استخدام او قرار گرفته است. یکی از کارکردهای اصلی خانواده تربیت فرزندانی است که محیط زیست را به عنوان بستر زندگی حفظ کنند و به هم زدن عناصر زیست محیطی و اکولوژی را زنگ خطری برای نابودی انسان و انهدام نسل­ها تلقی نمایند.

2- قلمرو اجتماعی: خانواده از منظر جامعه شناسی اساسی ترین نهاد اجتماعی است که در شکل گیری ساختارهای کلان و عملکرد آن نقش بی­بدیلی دارد. هرگونه انحرافی در فضای ارتباطی و عملکردی خانواده به عنوان تار و پود سلول­های جوامع بزرگتر تأثیر عمیق و ماندگاری در ساختمان دیگر نهادهای اجتماعی دارد. به همین دلیل اندیشمندان حوزه علوم اجتماعی و رفتاری خانواده را به عنوان مهم­ترین بستر رشد و توسعه متوازن تلقی می­کنند.

3- قلمرو اقتصادی: خانواده از ابتدای خلقت در اشکال مختلفی که به خود دیده، نقش مهمی در تقویت بنیه مالی و تولید ملی داشته است. در جوامع امروزی نیز خانواده به عنوان منبع اصلی سرمایه­های انسانی در فرآیند تولید و مصرف مورد مطالعه جدی است. اولين تجربه كودك از مفهوم كار، توليد و مصرف  نقش ماندگاري در رفتار اقتصادي وي دارد و سرمايه گذاري در اين حوزه از سودآورترين حوزه ها مي­باشد.

4- قلمرو سیاسی و امنیتی: اندیشمندان از روزگاران باستان قلمرو سیاست را به دو بخش مدن(شهرها) و منزل تقسیم کرده بودند و بر این اعتقاد بودند که ریشه اقتدار از خانواده آغاز می­شود. بر همین اساس نهاد خانواده به عنوان کوچکترین واحد اجتماعی نمونه­ای تمام عیار از جامعه بزرگتر تلقی می­شود و نقش ماندگاری در هویت و اقتدار ملی دارد.

5- قلمرو آموزشی و تربیتی: خانواده به عنوان اولین تجربه فرزندان در جهان طبیعت، نقش ماندگاری در تربیت آنان دارد. عمل به توصیه­های دین مبین اسلام و یافته­های علمی درباره ازدواج و دوران جنینی و نوزادی و دیگر مراحل رشد، خانواده را برای ایفای نقش اساسی آن آماده می­کند. تبيين و تعيين نقش هر يك از اعضاي خانواده و تعاملات آنان، تبيين سبك و مهارت هاي زندگي و آشنا كردن فرزندان با الگو هاي مناسب از مهم ترين وظايف و كاركردهاي خانواده محسوب مي شود.

6- قلمرو تاریخی: خانواده به عنوان کهن ترین نهاد اجتماعی، فعل و انفعالات فراوانی را در طول تاریخ تجربه کرده است. مطالعه عناصر و مؤلفه­های تأثیر گذار باعث پیوند گذشته به حال و زمینه ساز دست یابی به اهداف آینده می­شود. بر همین اساس اندیشکده خانواده چالش­های اساسی را در حیطه­های اجتماعی، اقتصادی، آموزشی، عاطفی، زناشویی طبقه بندی و راهبردهای اساسی را جهت دست­یابی به سند الگوی مورد نظر در قالب نقشه راه به شرح زیر پیشنهاد می­نماید:

- فراهم سازي زمينه هاي لازم براي بروز و ظهور انديشه هاي نوين، طرح اصول و مباني نظري بنيادين و نظريه پردازي در حوزه تشكيل، تحكيم و تعالي خانواده بر اساس مباني اسلامي ايراني.

- بازشناسی مشکلات و موانع اصلی ازدواج به هنگام و ارائه راه حل هاي مناسب.

- ارائة راه کارهای مؤثر جهت محقق شدن اندیشة خانواده محور در برنامه‌های توسعه.

- ارائة الگوهاي مؤثر و کاربردی به منظور ارتقای جایگاه و منزلت خانواده در بستر فرهنگ قومي ، ملی،منطقه‌اي و جهاني.

- طراحي رويكردهاي مناسب به منظور مصونیت بخشي و توانمندسازی نهاد خانواده در مواجهه با تهاجم فرهنگي در فرآیند جهانی شدن.

- شناسايي و تبیین مؤلفه های تحکیم و تعالی خانواده.

- رصد، سنجش و پایش شاخص های خانواده ي سالم بر اساس الگوي اسلامي ايراني.

- ارائه محورها و موضوعات پژوهشي و ترويج بستر مطلوب گفتمان سازي در حوزه خانواده.

- تدوین سند ملی ازدواج و خانواده.

- بازنگري و ارزیابی تحليلي و تطبيقي قوانین موجود در قلمرو خانواده و تبیین خلاها و كاستي ها و ارائه پيشنها دهاي اصلاحي و تكميلي با رويكرد استحكام خانواده.

- تدوين چشم انداز و نقشه راه به منظور تحقق خانواده مطلوب.

- انسجام بخشي، ايجاد وحدت رويه و ايجاد بانك اطلاعات به منظور بهره گيري از موسسات و نهاد­های فعال در حوزه خانواده.

- نیازسنجی و امکان سنجی در حوزه های مطالعاتی مرتبط با تحکیم و تعالی خانواده.

- الگو سازي براي دست يابي به عدالت جنسیتی، تنظيم روابط زن و مرد، ازدواج پايدار، ارتقاي سبك و كيفيت زندگي، ساختار خانواده و شيوه فرزندپروري بر اساس الگوي اسلامي ايراني.

- دانشگاه­ها و مؤسسات آموزش عالي

- انجمن­هاي علمي

- فرهنگستان­ها

- پژوهشكده­ هاي خانواده و امور زنان

- مجلس شوراي اسلامي و نهادهاي متولي سياست گذاري و قانون گذاري در حوزه خانواده

- وزارت هاي علوم، تحقيقات و فناوري، بهداشت، درمان و آموزش پزشكي، آموزش و پرورش، رفاه و تامين اجتماعي و...

- خانواده­ها و رسانه­هاي جمعي

- مخاطبان خاص (نخبگان علمي، دانشجويان به ويژه دانشجويان رشته ­هاي روان شناسي، جامعه شناسي، مشاوره و ساير رشته ­هاي علوم رفتاري)

- مخاطبان عام (عموم مردم)