«منافع ملی»، ملاک تصمیم‌گیری
رهبر انقلاب اسلامی در دیدار با کارگزاران نظام، «منافع ملی» را «ملاک تصمیم‌گیری» و تشخیص راه از بیراهه توسط مسئولین کشور دانستند: «اگر بخواهیم راه را از بیراهه تشخیص بدهیم... احتیاج داریم که اوّلاً ملاکهای تصمیم‌گیری‌مان را مشخّص کنیم و آنها را درست انتخاب کنیم.» [۱] و منفعت ملّی را آن چیزی معرفی کردند که نه تنها با «هویّت ملّی» معارضه‌ای نداشته که برخاسته از آن باشد: «مسئله اینجا است که منافع ملّی را چه‌جوری تعریف کنیم، چه‌جوری شناسایی کنیم... منفعت ملّی آن چیزی است که با هویّت ملّت ایران هیچ‌گونه معارضه‌ای نداشته باشد و از آن برکنار هم نباشد؛ یعنی برخاسته‌ی از این هویّت باشد.» [۲]
اما برای درک مبنایی و صحیح این بیانات و فهم زمینه‌های طرح این بحث باید به منظومه‌ی فکری حضرت آیت‌الله خامنه‌ای رجوع کرد. با مطالعه‌ی سوابق این مساله در بیانات رهبر انقلاب، «چالش تاریخی در موضوع پیشرفت» و «شکل‌گیری دوگانه‌ی پیشرفت اسلامی- ایرانی و توسعه‌ی غربی» پُررنگ و بارز میشود. در ادامه برای تبیین دقیق ابعاد بحث حضرت آیت‌الله خامنه‌ای این مسئله را براساس بیانات ایشان بررسی می‌کنیم.
خیانت به نام پیشرفت
برای درک تاریخی موضوع توجه به زمینه‌ها و چگونگی آشنایی و برخورد ایرانیان با پدیده‌ی مدرنیته و پیشرفت اروپایی مهم است. اولین آشنایی ما با این فضا توسط «شاهزاده‌ها و رجال دربار قاجاری» رقم خورد: «اول که نشانه‌های پیشرفت اروپایی برای ایرانیها معلوم شد، کم کم به فکر افتادند که ببینند در اروپا، در آن طرف دنیا، چه خبر است؛ قبل از آن، اصلاً خبر نداشتند که در دنیا چه خبر است!... بعد که جنگ ایران و روس شد و دستگاه قاجاری به واسطه‌ی سلاحهای پیشرفته‌ی روسها تو دهنی محکمی خورد، تازه کسانی را به اروپا فرستادند... اولین کسانی که با موج به اصطلاح مدرنیته مواجه شدند، چه کسانی بودند؟ شاهزاده‌ها، رجال دربار قاجاری و شخصیتهای متنفذ سیاسی آن روز.» [۳] اما برخورد این جریان روشنفکری با پدیده‌ی پیشرفت صنعتی و... برخوردی منفعلانه و تقلیدی بود: «روشنفکران ما کسانی بودند که به اروپا می‌رفتند یا نوشته‌های آنها را می‌خواندند؛ لذا با پیشرفتهای آنها آشنا می‌شدند و خود را در مقابل آنها ناتوان و حقیر می‌دیدند... اینها میگفتند ما باید صددرصد به نسخه‌ی آنها عمل کنیم تا پیش برویم.» [۴]
در واقع آنچه تحت عنوان «پیشرفت و ترقی» توسط جریان روشنفکریِ درباری کلید خورد چیزی جز چوب حراج زدن بر فرهنگ و منافع ملی و «وابستگی» روزافزون کشور به استعمارگران نبود: «یک گرایش [غلط درباره‌ی پیشرفت] عبارت است از خیانتهائی که به نام پیشرفت و تحول انجام گرفته؛ ضربه‌هائی که به نام خدمت و زیر پرچم اصلاحگری بر پیکر ملت ما وارد شده است. از دوران قاجار خیلی از درباریان قاجار و شاهزادگان قاجاری عامل و وسیله‌ی وابستگىِ نادانسته‌ی کشور و فرهنگ ما به غرب شدند و ادعایشان این بود که این، پیشرفت و تحول است!.» [۵]
«نوسازی» نام دیگر استعمار
اما از سوی دیگر آنچه که فاجعه را کامل می‌کرد این بود که در طرف مقابل جریانی قرار داشت که به واسطه‌ی قدرت علمی و صنعتی خود پدیده‌ی «استعمار» و چپاول ملتها را شکل داده بود: «طرف مقابلی که ما توصیه می شدیم به این که از او تبعیت کنیم، چیست؟ همان انقلاب صنعتی و انقلاب علمی و پیشرفت علمی‌یی است که نگاهش فقط محدود به چارچوب کشور خود نمی‌شود؛ بلکه به دنیا به چشم یک ذخیره و یک انبار بزرگ که باید از آن استفاده کند و ببلعد تا این که بتواند حجم خودش را بیشتر کند و خود را توسعه دهد، نگاه می کند.» [۶] در یک جمله «پیشرفت و نوسازی» نام دیگرِ «استعمار» بود: «استعمار ملتها به نام پیشرفت ملتها انجام گرفت. استعمار یعنی نوسازی... هزار فاجعه به وجود آوردند؛ زیرِ نام نوسازی، پیشرفت، استعمار. در دوره‌ی بعد هم که نواستعمار پدید آمد، باز هم همین بود.» [۷] متأسفانه این روند فاجعه‌بار در بُرهه‌ها و مقاطع تاریخی گوناگون استمرار یافت: «به آن مقداری که در دوره‌ی قاجار بود، قانع نبودند. پهلوی را برای این سرِ کار آوردند... مسئله‌ی کشف حجاب، مسئله‌ی تغییر لباس و مسئله‌ی حذف کردن نشانه‌های ایرانىِ اسم: میرزا، سید، خان، آقا، دادن امتیازات فراوان در زمینه های نفت و آوردن مستشارهای خارجی از این قبیل است... این چالشهایی که علما با حکام دورانهای مختلف داشتند همه در این مرز است؛ مرز منافع ملی، و آن طرف هم که تحول ناشی از اراده و تصمیم‌گیری قدرتهای بیگانه است.» [۸]
اینگونه بود که در تجربه‌ی تاریخ معاصر ایران دوگانه‌ی «استقلال و وابستگی» در قالب مسئله‌ی «پیشرفت» و در چارچوب «نظام سلطه» نمودی تمام‌عیار یافت: «نظام سلطه یعنی یک نظام دوقطبی جهانی بین کشورها... یک دوگانه‌هایی به وجود آمد، [ازجمله] دوگانه‌ی پیشرفت و توقّف... دوگانه‌ی ابتکار و تقلید... دوگانه‌ی استقلال و وابستگی.» [۹]
جنگ «خودباوری» با «وابستگی»
انقلاب اسلامی در چنین فضایی به پیروزی رسید: «انقلاب ما، و جمهوری اسلامی در مقابل یک چنین وضعی سینه سپر کرد.» [۱۰] انقلاب تحوّلی بُنیادین به وجود آورد: «انقلاب اسلامی یک تحوّل عظیم ایجاد کرد... در انقلاب، خودباوری و اعتماد به نفس، به جنگِ وابستگی رفت؛ خدا هم کمک کرد.» [۱۱] کار بزرگ امام خمینی (ره) در گشودن راه پیشرفتِ حقیقی اینجا نمایان میشود: ««ما میتوانیم» را امام بزرگوار در اعماق جان این ملت قرار داد. این، یکی از مظاهر مهم عقلانیت امام بزرگوار بود.» [۱۲] و «امام با انقلاب اسلامی و با تشکیل جمهوری اسلامی راهِ میانه‌ی عقب‌ماندگی و غرب‌زدگی را ترسیم کرد.» [۱۳] اینگونه بود که پیشرفتِ ایران با انقلاب اسلامی «شروع» شد: «پیشرفت در کشور ما با انقلاب و با نهضت انقلابی شروع شد. یک جامعه‌ی ایستای راکد، زیر فشار، استعدادهای خفته، بدون اجازه‌ی هیچ تحرکی در دریای عمیق استعدادهای ملی ما، با حرکت انقلابی دگرگون شد.» [۱۴] نکته‌ی مهم در تجربه‌ی پیشرفت حقیقی و مستقل ملت ایران در عصر انقلاب اسلامی این بوده که: «ملت ایران اثبات کردند که بدون تکیه‌ی به آمریکا، بدون تکیه‌ی به قدرتهای مدعی، بلکه با دشمنیهای آمریکا و قدرتهای مدعی دنیا، یک ملت میتواند به پیشرفت واقعی دست پیدا کند.» [۱۵]
در مرور تجربه‌ی تاریخی ملت ایران میتوان گفت که آنچه تحت نام توسعه و ترقی اتفاق افتاد عملا نابودی «هویّت ملّی» به پای «منافع تخیّلی» بوده است. کار بزرگ انقلاب تطبیق «منافع ملّی» با «هویّت ملّی» بود: «یکی از کارهای بزرگ انقلاب اسلامی همین است که یک هویّتی برای ملّت تعریف کرد و بر آن پافشاری کرد؛ منافع ملّی را براساس آن استخراج کرد و استنباط کرد و ترسیم کرد و تصدیق کرد و دنبال کرد. ما در آن شکل قبلی به منافع ملّی هم واقعاً نمیرسیم؛ کمااینکه شما ملاحظه کنید کشور ما با این‌همه سرمایه، با این‌همه امکانات، به‌خاطر از دست دادنِ همین هویّت، از دوران مشروطه تا قبل از انقلاب هیچ پیشرفتِ متناسب با شأنش و متناسب با آن سِیلی که در دنیا بود نداشت.» [۱۶]
دوگانه «پیشرفت حقیقی» و «پیشرفت صوری»
اما ماجرا با پیروزی انقلاب اسلامی به پایان نرسید. قدرتهای استعماریِ ضربه خورده از ناحیه‌ی انقلاب تمام‌قد به میدان مقابله با انقلاب و مانع‌تراشی در مسیر حرکت ملت به سوی پیشرفت آمدند: «[...] این جریانها، همه در مقابل نظام جمهوری اسلامی صف‌آرایی کردند، توانایی‌های خودشان را آزمودند، ضربه‌های خودشان را زدند؛ یک مبارزه‌ای شروع شد، مبارزه‌ی سخت، نیمه‌سخت و نرم.» [۱۷] در مبارزه‌ی نرم، آفتِ وابستگی «بازتولید» شد: «همان آفت وابستگی، بعد به شکلهای دیگری در کشور بازتولید شد؛ چون بالاخره دشمنان عامل دارند... اینها شروع کردند بازتولیدِ همان فرهنگ وابستگی، منتها با یک ادبیّات شیک و رنگ‌آمیزی شده و قالب‌بندی شده و بسته‌بندی شده به اسمهای دیگر: جهانی شدن، وارد شدن در خانواده‌ی جهانی.» [۱۸] در حقیقت هرچند: «انقلاب اسلامی آمد مسیر را عوض کرد. ما آمدیم به سمت خودجوشی، خوددانی و خودفهمی؛ لیکن هنوز بسیاری از بنیانها به همان حال سابق موجود است.» [۱۹]
در چنین فضایی بود که آیت‌الله خامنه‌ای برای تحقق پیشرفت حقیقی در کشور و جلوگیری از بازگشت الگوی غلط و خسارت‌بارِ وابستگی و دنبال کردن منافع تخیّلی، پیگیری «الگوی پیشرفت ایرانی – اسلامی» را «دستور کار قطعی جمهوری اسلامی» اعلام می‌کنند: «دستور کار قطعی نظام جمهوری اسلامی، دنبال کردن الگوی پیشرفت ایرانی - اسلامی است. ما پیشرفت را به شکلی که غرب دنبال کرد و پیش رفت، نمیخواهیم.» [۲۰] دوگانه‌ی «پیشرفت حقیقی» و «پیشرفت صوری» در ادبیات رهبر انقلاب در واقع اشاره به همین دو الگوی کلان در تجربه‌ی معاصر ایران دارد: «مراد ما از پیشرفت، پیشرفت صوری نیست، پیشرفت حقیقی است. پیشرفت صوری این است که یک رونق ظاهری به اقتصاد بدهیم، یک مقداری جنس وارد کنیم و زرق‌وبرقی بدهیم؛ این میشود پیشرفت صوری، این فایده‌ای ندارد، این ممکن است علی‌العجاله مردم را یک مقداری خشنود کند امّا در نهایت به ضرر کشور تمام خواهد شد. پیشرفت باید حقیقی باشد، عمیق باشد و متّکی به پایه‌ها و استوانه‌های محکم داخلی باشد؛ این میشود پیشرفت؛ پیشرفت واقعی این است.» [۲۱]
پیشرفت اسلامی – ایرانی که متضمن تحقق منافع ملی ایرانیان است چارچوب و ویژگی‌هایی دارد. پیشرفت در منطق اسلام دارای جامعیت بوده و دو بُعد مادی و معنوی را توأمان در برمی‌گیرد: «پیشرفت در مفهوم اسلامی، با پیشرفت یک بُعدی یا دو بُعدی در فرهنگ غربی متفاوت است؛ چند بُعدی است.» [۲۲] پیشرفت در علم، اخلاق، عدالت، رفاه عمومی، اقتصاد، عزت و اعتبار بین‌المللی، استقلال سیاسی، عبودیت و تقرب به خدای متعال همه و همه در الگوی پیشرفت اسلامی – ایرانی وجود دارد: «هم «دنیا» در این پیشرفتی که مورد نظر است، ملحوظ شده است، هم «آخرت».» [۲۳]
دو راهِ پیش‌رو
اکنون و در دهه‌‌ی چهارم انقلاب اسلامی دو راه متفاوت پیش‌روی ملت و دولت است. راه اول اتکاء به تجربیات تاریخی و راه دیگر بی‌اعتنایی به تجربیات و تکرار اشتباهات. تجربه‌ی پیشرفتهای حقیقی‌ای که پس از انقلاب اسلامی به دست آمده و ناکامی‌های الگوی توسعه‌ی وابسته هردو پیش‌روی ماست. ادامه‌ی مسیرِ «پیشرفت حقیقی» و تأمین «منافع ملّی» در گرو تداوم فکر و روحیه‌ی انقلابی‌گری، تربیت نسل جوانِ مومن و انقلابی و و درک مسائل با «عقلانیت انقلابی» است و البته هزینه‌ی تغییر این مسیر نیز «سیلی» خوردن و «بازگشت به دوران سُلطه و عقب‌ماندگی» [۲۴] است: «همه باید بدانند میتوان این راه را با شیوه‌ی انقلابی حرکت کرد و آن‌وقت، پیشرفت قطعی است؛ و میتوان به شیوه‌ی دیگری حرکت کرد و آن‌وقت سرنوشت سرنوشت رقّت‌آوری خواهد بود. امام تعبیر رایجی داشتند، مکرّر در مواردی میگفتند: «اسلام سیلی خواهد خورد». اگر راه را عوض کردیم، ملّت ایران سیلی خواهد خورد، اسلام هم سیلی خواهد خورد.» [۲۵]
۱. بیانات در دیدار مسئولان نظام ۱۳۹۶/۳/۲۲
۲. بیانات در دیدار مسئولان نظام ۱۳۹۶/۳/۲۲
۳. بیانات در دیدار دانشگاهیان سمنان ۱۳۸۵/۸/۱۸
۴. بیانات در دیدار جمعی از مهندسان ۱۳۸۳/۱۲/۵
۵. بیانات در دیدار دانشجویان دانشگاه فردوسی مشهد ۱۳۸۶/۲/۲۵
۶. بیانات در دیدار جمعی از مهندسان ۱۳۸۳/۱۲/۵
۷. بیانات در دیدار دانشجویان دانشگاه فردوسی مشهد ۱۳۸۶/۲/۲۵
۸. بیانات در دیدار دانشگاهیان سمنان ۱۳۸۵/۸/۱۸
۹. بیانات در دیدار جمعی از دانشجویان ۱۳۹۶/۳/۱۷
۱۰. بیانات در دیدار جمعی از دانشجویان ۱۳۹۶/۳/۱۷
۱۱. بیانات در دیدار نخبگان علمی جوان ۱۳۹۵/۷/۲۸
۱۲. بیانات در مراسم بیست و دومین سالگرد رحلت امام خمینی (رحمه‌الله) ۱۳۹۰/۳/۱۴
۱۳. بیانات در مراسم نوزدهمین سالگرد رحلت امام خمینی (رحمه‌الله) ۱۳۸۷/۳/۱۴
۱۴. بیانات در دیدار دانشجویان دانشگاه فردوسی مشهد ۱۳۸۶/۲/۲۵
۱۵. بیانات در مراسم بیست و سومین سالگرد رحلت امام خمینی (رحمه‌الله) ۱۳۹۱/۳/۱۴
۱۶. بیانات در دیدار مسئولان نظام ۱۳۹۶/۳/۲۲
۱۷. بیانات در دیدار جمعی از دانشجویان ۱۳۹۶/۳/۱۷
۱۸. بیانات در دیدار نخبگان علمی جوان ۱۳۹۵/۷/۲۸
۱۹. بیانات در دیدار جمعی از معلمان سراسر کشور ۱۳۹۰/۲/۱۴
۲۰. بیانات در دیدار اساتید دانشگاه‌ها ۱۳۹۲/۵/۱۵
۲۱. بیانات در دیدار رئیس و اعضاى مجلس خبرگان رهبرى ۱۳۹۴/۱۲/۲۰
۲۲. بیانات در دیدار جوانان استان خراسان شمالی ۱۳۹۱/۷/۲۳
۲۳. بیانات در اجتماع مردم بجنورد ۱۳۹۱/۷/۱۹
۲۴. بیانات در دیدار جمعی از استادان، نخبگان و پژوهشگران دانشگاه‌ها ۱۳۹۶/۳/۳۱
۲۵. بیانات در مراسم بیست و هفتمین سالگرد رحلت امام خمینی (رحمه‌الله) ۱۳۹۵/۳/۱۴
